– Шығыс Қазақстан су айдындарының саны мен алуан түрлілігі жағынан бірегей, - деді атасы Санжарға. - Мыңнан астам өзендер мен екі мыңнан астам көлдер мен су қоймалары бар. Ғасырлар тереңінен келе жатқан таңғажайып дәстүрлер барлық дерлік дереккөздермен байланысты. Бірақ біздің ең маңызды өзеніміз, әрине, Ертіс. Санжар атасымен Ертіс жағасында демалды. Ақ қанатты шағалалар олардың үстінен секіріп, қанаттарын суға ұрды. Санжар өзенге мұқият қарап, онда қарлы-Ақ бұлттар жүзіп, жылдам қанатты құстар ұшып бара жатқан шағылысқан аспанды көрді. Ол шырынды шөпті, Ақ қайың діңдерін және жайылған талдарды көрді. Алтын күн сәулелермен көңілді ойнады және мөлдір көкшіл-сұр суға шашырап, толқындардың көбік қозыларымен ойнады. Биік кемпірқосақ олардан түрлі-түсті иірілген жіптерін тартты. Ал кешке бұлтқа оралған ай желе суында шағылысып, көптеген жұлдыздар изумрудтар сияқты жарқырап тұрды. Ертіс толқындары шу шығарды. Олардың шашырауының астында бала атасының ұлы өзен туралы аңызды айтқанын тыңдады. Баланың қиялында Ертіс өмірге келіп, ертегі алыбына айналды.
Ертеде Ертіс өзені ағып жатқан Шығыс Қазақстан жерлері шөлді жазық болған. Бұл бөліктерде өзен, көл, бұлақ болған жоқ. Бұл жерде құрғақ жаз жиі болатын, сосын шабындықтағы жібектей шөптер солып, жанып кетті. Қаһарлы аптапта бұл жерден аңдар қашып, құстар ұшып, адамдар тұншығудан зардап шекті, бірақ одан да аштық пен шөлдеуден зардап шекті. Олар найзағай мен жаңбырды армандады, бірақ жаңбыр сирек болды. Содан кейін бір күні ерекше аяусыз ыстық жаз келді, ол бұрын-соңды болмаған құрғақшылықты әкелді - жер бетіндегі барлық тіршілік иелерінің алғашқы жауы. Қатал, шыдамсыз ол күйдірілген шөп пен қураған бұталардан өтті. Күннің ыстық сәулелері жарылып, тастай қатты болып кеткен топырақты аяусыз өртеп, өртеп жіберді. Ыстық құйын жерден әк шаңының қалың бұлттарын көтеріп, сұрғылт ақ жалаңаш жолдың бойымен алға сүйреді. Ұйқыдағы үлкен құбыжықтың ауыр тынысындай жел тұншығып тұрды. Құмды дауылдар басталды. Жеміс ағаштары жеміс беруді тоқтатты. Бүкіл дәнді дақыл жойылды. Тамшылап, өмір бұл бөліктерден кетіп, адамдарға азапты өлім қаупі төнді. Шөлдеуден қажыған олар үмітсіздікке ұшырады. Содан кеуіп қалған ағаштың шұңқырына жақын жерде ақсақалдар кеңеске жиналып, атақты батыр – Ыр-тыз деген алыпты тауып, көмек сұрап келуге шабарман жіберуді ұйғарады. Елшілер жолға шықты. Олар батырды ұзақ іздеп, ақыры тапты. Олар алыптың көкжиектен жоғары көтерілген төбеде демалып жатқанын көрді. Күйіп тұрған күн бар күшімен жылынып, күн астында жатып, тіпті көзін қыспады. Батыр сымбатты, айбатты, болған. Оның киімдері жарқыраған аппақ жарқырап тұрды. Оның тотыққан, ауа-райы соққыға жығылған жүзінде оның көздері жарқырап тұрды, онда аспаннан алынған нұрлы жұлдыздар жанып тұрды. Бірақ дәл осы көздер, қажет болса, жауларды өртеп жіберуі мүмкін. Амалы таусылған саяхатшылар әп-сәтте зәулім алыпқа абайлап жақындап, кәдімгідей оң қолын жүрек тұсына қойып тағзым етті. Оның алдында тізе бүгіп, ұлы далаға қандай ауыр бақытсыздық келгенін айтып, оларды алапат апаттан аман алып қалуды сұрады. Батырдың өтініштерін тыңдап, дала тұрғындарына қуаңшылықты болдырмауға көмектесу ниеті пайда болды. Ол орнынан тұрғанда басы бұлттардан биік, көлеңкесі соншалықты жерге түсіп, ұшып бара жатқан биіктіктегі қырандар да мұның бәрін көре алмайтын болды. Ертіз оңтүстікте көтерілген тауларға ерлік қолын созып, ұзын бармақтың шегесін қадап, солтүстікке, ылғи қуаңшылыққа ұшыраған жазыққа, одан әрі, үлкен өзенге де апарды. солтүстікке қарай ағып жатыр. Батырдың алып тырнағы жер бетінде кең әрі терең арна қалдырды. Және бір керемет болды. Тас жоталарды жауып тұрған қар мен мұздың еруінен пайда болған тұщы, жас су ағындары арна бойымен ағып жатты. Толық ағып жатқан жаңа өзен пайда болды. Ол тез солтүстікке қарай басқа бір үлкен Сібір өзеніне, Обь өзеніне жүгірді, оның жағасында қалың тайга ормандары тұтас қабырға сияқты тұрды. Қолының жұмысын көріп, риза болған батыр сиқырлы елге қайтады. Ал Шығыс Қазақстанның кең-байтақ жерлеріне өмір келді. Табиғат гүлденді. Барлық тірі заттар сау және күшті болды. Балықтар өзенге тез тарады, жануарлар осы жерден қорек пен баспана тапқан биік қамыстарда ойнай бастады. Мұнда қоныс аударатын құстар да тоқтай бастады. Өзен жағасына ұя салып, балапандарын өсірді. Құрғақшылықтан құрғап, жарылған жерлер ылғалға қаныққан және жанданған, шөлді жазық әдемі гүлді алқапқа айналды. Оның үстінде нәзік гүлдер мен хош иісті шөптер өсті. Алаңдар жасыл. Көшпелілер қуанып, шаттыққа бөленді. Олар қайтадан мал өсіріп, мол астық жинай бастады. Батырдың өздері үшін және бүкіл дала халқы үшін жасаған істерін ризашылықпен еске алып, оның құрметіне жаңа туған өзеніне Ыр-тыз атын берді. Кейінірек ол басқаша атала бастады - Ертіс. «Батырдың есімі ел жадында – батыр өледі, аты қалады» деген мақал бекер айтылмаса керек. …Одан бері талай ғасырлар өтті. Азат Ертіс әлі күнге дейін халықты қуантады. Ол терең және кең - жағалау тұрғындарының жаны сияқты. Оның жағасында тұратын әрбір адам өз мекенін айта отырып, қазір толқып, жағаны жағалай ызамен соғып жатқан, енді тік толқындарын айбынды әрі абайсызда айналдырып жатқан Ертісті еске алады. Ол әрқашан әртүрлі, бірақ бәрінен бұрын жанды, ойнақы және мазасыз. Ұйқыға батып кетсе де, құлықсыз тоңып қалады. Қар өз арналарына кіріп, қияқты езеді, күшті жел оны біраз уақытқа ғана тоқтатады, бірақ көктемде адастырған Ертіс қайтадан оянып, моторлы кемелер мен балықшыларды күтеді. Бұл Қазақстанның ең үлкен өзені және әлемдегі ең ұзын ағынды өзен (Миссури екінші орында). Ертіс таулардағы мұздықтармен, ал жазықтардағы еріген қармен қоректенеді, сондықтан, мүмкін, ол әлемдегі ең таза өзендердің бірі болып табылады. Ертіс көптеген халықтарды біріктіреді. Ол Қытайдан бастау алып, бүгінгі күнге дейін ұлы қазақ даласының кеңдігінде өз толқындарын алып келеді. Оның жағасында ежелден түрлі ұлт өкілдері тату-тәтті өмір сүріп келеді.
