Марқакөлге барамыз ба? – деп сұрады Санжар атасынан. - Әрине! деп уәде берді. – Бірақ Марқакөлге бару бақыты бұйырды емес пе?
- Мен тағы қалаймын! – деп ернін жыбырлатып жіберді бала ерке баланы бейнелеп. -Олай болса айтшы, сен бұл көл туралы не білесің? — деп қатты сұрады атасы немересін сынауға бел буып.
Бұл өте әдемі, айнаға ұқсайды. Оның суы өте тұнық... – деп Санжар басқа не қосарын білмегендіктен қиналғанын сезінді. — Марқакөл туралы білетінің осы ғана ма? Атасы көзін ойнақтай айналдырды.
Сіз айтыңызшы, сонда мен көбірек білетін болам! - деп сендірді бала.
«Бұл көл әдейі тауға тығылған сияқты», - деп бастады атасы. – Дәл алдынан қар басқан айбынды таулар Бүркітау мен Ақсубас көтеріледі.
«Қазақ тілінен аударғанда олардың есімдері «Бүркіттің үйі» және «Ақ судың басы» дегенді білдіреді, - деді бала өзі байқамай айтты .
- Жарайсың, айналайын! – деп мақтады атасы. - Ал көлдің түсі ауа-райына байланысты: ашық күнде көк пен жасылды шақырып жарқырайды, ал мұңды күні сұр-қара және күміс, қатал және бұлыңғыр болады. Марқакөл көліне жүзден астам өзен құяды. Оның жағалары шығанақтармен ойылған. Бір жерінде жартас кесіліп, кей жерінде шалғынды алқаптар жатыр. Көлді тау тайгалары қоршап жатыр.
— Маған орман ұнайды, — деді Санжар атасының сөзін бөліп. «Ол маған әрқашан сиқырлы болып көрінеді. Бұл нағыз жасыл патшалық!
«Жағалаудың бәрі орманға толы», - деп жалғастырды атасы. – Онда биік қарағай, балқарағай, шырша, шырша, қайың, көктерек өседі. Бұл тыныштық орны туристерге өте ұнайды.
– Көлде балық бар ма? — деп сұрады бала.
«Көл балыққа бай» деп атасы немересін таң қалдырмақ болды. - Өндірістік балықтардан - хариус және ленок. Өте сирек кездесетін Ускуч балығының салмағы кейде сегіз келіге дейін жетеді және бағалы қызыл уылдырық шашады.
«Мен ол жерде көптеген құстарды көрдім», - деп есіне алды бала.
Аз емес, - деп растады атасы. – Жағалаудағы шабындықтарда бөренелер, үйректер, шағалалар және құмайлар ұя салады. Көл төңірегіндегі ормандарда жаңғақ, қараторғай, қырықбуын, кекілік кездеседі. Сондай-ақ сирек кездесетін қара ләйлек пен пеликандар да кездеседі. Табиғаты ерекше болғандықтан, көл жағасынан қорық ашылды.
- Онда аю бар ма? — деп сұрады бала.
«Қорықта аю, сілеусін, елік, елік, тау ешкі, суыр тұрады...» деп атасы тізіп бастады.
Барыс ше? — деп сөзін бөлді Санжар.
«Біреуі бар, барыстың қазір сирек екенін білесің ғой», - деп күрсінді атасы. – Сондай-ақ ондатр, выдра, бұлғын да бар. Олар Қазақстанның Алтайдан басқа еш жерінде тұрмайды.
- Бұл тамаша! бала қуанды. – Бұл көл туралы аңыз бар ма?
- Және жалғыз емес! атасы күлді. – Оларды ақсақалдар қуана айтады. Міне тыңда...
Баяғыда таулардың арасындағы үлкен алқапта, беткейлері қалың орманды алқапта жайқалған қалың шөптер . Онда қазақтар малды жазғы жайлауға әкелген. Бірде сол жаққа бір қарт қойшы қойларымен шығып кетті.
Отарда мазасыз мерке қозы жүгірді, қазақша «қыста туған», яғни алты айлық (өткен суықта туып, күзге қарай есейген) деген мағынаны білдіреді. Бұл құлшынысты қозыдан еш қиналмады. Ол үнемі қойшыдан қашуға тырысты. Қарт не істеу керек еді? Дала кең: соның бәрін айналып өте алмайсың, лассомен өлшей алмайсың, көзіңмен қарай алмайсың... Ойнақтаған қашқынды қуудан шаршады, аяғы шаршады. . Содан қойшы тым тентек қозыны тізгіндеуді ұйғарды. Жаза ретінде қарт жерге қазық соғып, жануарды ұзын лассоға байлап алды да, үйірімен жақын маңдағы көгалға қарай шегінді.
Қозы күрсініп, төмен қарады. Ол мүлде жалғыз қалғысы келмеді. Ол бәрімен бірге болғысы келді. Оның үстіне ол адам төзгісіз шөлдеді. Бірақ істейтін ештеңе жоқ, уақытты белгілеу керек болды. Және ол тезірек қарғыбаудан қалай құтылуға болатынын ойлай бастады. Ол таптап, таптап, дірілдей бастады, шыдамай, күшпен жас тұяғымен жерге соқты. Жерді солай соғып, ұрып-соғып, азаттығына жетті. Ол қазықты сермеп, жерден суырып алды. Ал жерде пайда болған шұңқырдан бұлақ суы атқылаған.
– Ол жердің астында жасырынған жер асты бұлағы бар ма еді? - деп болжады бала.
-Дұрыс, айналайын! Атасы немересіне сүйіспеншілікпен қарады.
Қозы мұзды суды ішті, бірақ сонымен бірге тұяқтарын сіңдірді, содан кейін толығымен - суға түсті! Тұншығып қала жаздады, бірақ шықты. Ол бұйра жүнін сілкіп, қожайынының артынан қуана жүгірді. Жаңа орынға көшу уақытында. Қойшының оған қуанғаны сонша, ұрыспады. Ал қозы ақырындап туған отарына қосылып, ештеңе болмағандай шөпті жұла бастады, бұл қарияны қатты таңғалдырды... Қандай жақсы болды!
Сөйтіп жүргенде жер асты көзінің таза суы ағып жатты. Көп ұзамай ол бүкіл жайылымды су басып, тау аңғарын су басты, сол жерде әдемі көл пайда болды. Ондағы су көкшіл изумруд түсті болды. Бұл орманды таулардың қараңғы жақтауында күн сәулесінің астында жарқырап, жарқыраған үлкен жылтыр күміс кулонға ұқсады. Оның толқындары бәрінің көңілінен шықты. Адамдар оны көруге ұмтылып, таудың таза ауасының өмір беретін ылғалдылығын сіңіріп, тайганың сәнді барқытына қуанышпен қол тигізді.
Қыңыр қозыны еске алып, жергілікті тұрғындар өздерінің су қоймасын Марқакөл – «Қысқы қозы көл» («мерке» – жас қозы, «көл» – «көл») деп атаған. Ал мақсаттылық пен табандылық туралы халық мынадай мақал шығарған: «Қыңыр ескекшіге жаға жүзеді».
…Санжар атасы мен Марқакөлге жеткенде, олардың көз алдында ғажайып көрініс ашылды. Бала көлдің сұлулығына сүйсініп қалды. Оның көздері қуаныштан жарқырап кетті.
– Бұл шынында да табиғаттың өзі жаратқан «Шығыс Қазақстанның көк ғажайыбы», – деді атасы Санжарға. - Ол «нұрлы інжу-маржан» деп аталады, әлемнің ғажайып бұрышы және жердегі жұмақ. Мен өмірімде көп саяхаттап, саяхаттасам да, бұдан әдемі тау көлін еш жерден көрген емеспін және ешқашан көрген емеспін.
«Өмірімнің соңына дейін осында тұрғым келеді», – деді Санжар армандап.
